ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΟΧΗ: Φιλανθρωπία προς τους ασθενέστερους ή θεμέλιο της κοινωνίας;

 Ο μινωικός πολιτισμός εθεωρείτο ότι καταστράφηκε από το παλιρροϊκό κύμα της έκρηξης του ηφαιστείου της Σαντορίνης (1). Νεότερες όμως μελέτες τοποθετούν την παρακμή 150 χρόνια μετά την έκρηξη (2), όταν πια οι απώλειες σε ανθρώπινες ψυχές και αγαθά είχαν αναπληρωθεί. Η απώλεια, που πιθανότατα δεν ανακτήθηκε, ήταν το ηθικό και η εμπιστοσύνη του λαού στην ηγεσία του, όπως υποθέτει ο αρχαιολόγος Colin Mc Donald.

Συχνά θεωρούμε μοναδικό μέτρο της ευμάρειας και της προόδου τα μετρήσιμα αγαθά, όπως χρήματα, πρώτες ύλες ή εργατική δύναμη. Μήπως όμως μη μετρήσιμες παράμετροι, όπως η κοινωνική συνοχή, η εμπιστοσύνη και το ηθικό των πολιτών, είναι εξ ίσου καθοριστικές για την προοπτική μίας κοινότητας;

ΓΙΑΤΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΣΥΓΚΡΟΤΟΥΝ ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ;

Από την παλαιολιθική εποχή μέχρι σήμερα, οι άνθρωποι συγκροτούν κοινότητες για να προστατευτούν από ενδεχόμενους κινδύνους. Καλύτερα οργανωμένες κοινότητες προσφέρουν καλύτερη προστασία, η οποία όμως κοστίζει:

Απαιτούνται αποθέματα αγαθών για χαλεπούς καιρούς, απαιτείται στρατός (ένα εξόχως αντιπαραγωγικό και παρασιτικό τμήμα του πληθυσμού), που να προστατεύει τα αγαθά από ξένη αρπαγή. Απαιτούνται νόμοι, και δικαστές για την τήρηση και την ερμηνεία τους.

ΤΙ ΘΥΣΙΑΖΟΥΝ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΠΟΥ ΖΟΥΝ ΣΕ ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ;

Το αναπόφευκτο αντάλλαγμα της κοινωνικής οργάνωσης είναι η θυσία δύο θεμελιωδών αγαθών: 

1. Θυσία έργου ή πλούτου: Με την μορφή φόρων, υποχρεωτικής στράτευσης, παραχώρησης γης ή άλλων αγαθών, σημαντικό τμήμα μόχθου απαλλοτριώνεται για το Κοινό Καλό.
2. Θυσία ελευθερίας: Η μόνιμη συνύπαρξη προϋποθέτει περιορισμούς, που θεσμοθετούνται ως νόμοι ή εξουσίες. Η στέρηση της ελευθερίας εξελίχθηκε σε δουλοκτησία, χωρίς να σημαίνει ότι οι «ελεύθεροι πολίτες» είναι πραγματικά ελεύθεροι με την ετυμολογική έννοια του όρου.

Αφού η ύπαρξη κοινοτήτων κοστίζει, οι άνθρωποι δεν εντάσσονται σε αυτές επιδιώκοντας μόνο υλικό όφελος, αλλά κυρίως εξασφαλίζοντας το άυλο αγαθό της προστασίας και της ασφάλειας.

 

ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΤΑ ΟΙΚΕΙΟΘΕΛΗΣ Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΣΤΟ «ΚΟΙΝΟ ΚΑΛΟ»;

Ο Σόλων

Η πλειοψηφία των ανθρώπων αδυνατεί να συνειδητοποιήσει τα οφέλη της συνεισφοράς. Στην μακραίωνη ιστορία επιστρατεύτηκε μία ενδιαφέρουσα ποικιλία μεθόδων πειθαρχίας στο Κοινό Καλό: Ταμπού, σύνθετες ιεροτελεστίες, ανθρωποθυσίες, εκπαίδευση, θρησκευτικές επιταγές, δημόσια διαπόμπευση, ή τέλος ωμή βία. Συχνά επιβάλλονταν εθιμικά κανόνες, που είχαν χρηστική αξία στο παρελθόν αλλά κατά την κοινωνική εξέλιξη στερήθηκαν κάθε νόημα.

Ίσως η πιο περιεκτική μομφή για όσους δεν συνεισφέρουν στα κοινά έχει διατυπωθεί από τον Σόλωνα (3), που χαρακτήριζε τους ιδιώτες  άτιμους, με την λέξη να σηματοδοτεί ταυτόχρονα την νοητική υστέρηση (idiots).

ΠΟΤΕ ΚΑΤΑΡΡΕΕΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ;

Πλάι στην συνηθέστερη εξάντληση φυσικών πόρων, οι πολεμικές συρράξεις και φυσικά φαινόμενα αποτελούν ποικίλες αιτίες κοινωνικής κατάρρευσης με έναν κοινό παρονομαστή:

Την απώλεια εμπιστοσύνης στην εκάστοτε ηγεσία, τους νόμους και τους θεσμούς!

Αν και μη μετρήσιμη, η απώλεια εμπιστοσύνης είναι καταστρεπτική:

Η ανασφάλεια οδηγεί τους οικονομικά ισχυρούς στην αυτοοργάνωση. Σήμερα η τάση για λιγότερο κράτος είναι ισχυρότερη παρά ποτέ! Γιατί να πληρώνω την δημόσια αστυνομία, αν ζω σε ιδιωτικά φρουρούμενη συνοικία; Γιατί να πληρώνω για υγεία ή εκπαίδευση, εάν επιλέγω ιδιωτικά σχολεία και νοσοκομεία;

Το «ΛΙΓΟΤΕΡΟ ΚΡΑΤΟΣ», που λανσάρεται ως μοντέρνα οικονομική θεωρία, έχει μακραίωνο παρελθόν (4): Στην παρακμή της Ρώμης ή του Βυζαντίου (5) είναι συχνά τα παραδείγματα απόσχισης τοπικών αρχόντων, που βαθμιαία δυσπιστούσαν περισσότερο στην αναγκαιότητα συνεισφοράς πόρων στην κεντρική διοίκηση. 

Η «ιδιώτευση» των ισχυρών δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο: Με λιγότερους πόρους η κεντρική διοίκηση γίνεται λιγότερο αποτελεσματική, αυξάνοντας τον κύκλο όσων δεν την εμπιστεύονται.

Ενώ οι ισχυροί υποκαθιστούν τις λειτουργίες του κεντρικού κράτους, με ιδιωτικούς θεσμούς λιγότερο γραφειοκρατικούς και πιο «οικονομικούς», αυτό είναι αδύνατον για τους οικονομικά ασθενέστερους! Αυτοί βιώνουν έμπρακτα την απώλεια της βασικής προϋπόθεσης ύπαρξης της κοινωνίας: Της ασφάλειας!

Η ανασφάλεια και η απώλεια ηθικού απλώνεται σαν καρκίνος. Ο σεβασμός στην παράδοση τους νόμους και τα ιερά, παύει να έχει νόημα. Η εγκληματικότητα αυξάνεται, η παραγωγικότητα πέφτει κατακόρυφα. Οι αήττητες, λόγω την άριστης οργάνωσης, Ρωμαϊκές λεγεώνες ηττήθηκαν από άτακτα στίφη βαρβάρων με πολύ χειρότερο οπλισμό. Η θυσία της ατομικότητας στην συλλογικότητα, έδωσε την θέση της στο «Ο σώζων εαυτόν σωθήτω».

Ύστερο Βυζάντιο από istorikathemata.com

Αν διαβάσουμε προσεκτικά την ιστορία της Ρωμαϊκής και την Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, πίσω  από τις ίντριγκες και τις μάχες θα βρούμε την αδυναμία της κεντρικής διοίκησης να επιβληθεί  στους τοπικούς άρχοντες και να εισπράξει δίκαια τα κρατικά έσοδα. Η ειρωνία είναι ότι στις συνθήκες κατάρρευσης υγιείς περιοχές, όπως η Μονεμβάσια, κατάφερναν, ακριβώς λόγω του κύρους και τις ισχύος τους να απαλλάσσονται από τους βαρύτατους φόρους. Τελικά οι ελάχιστοι που θα μπορούσαν να σηκώσουν το βάρος της ανάκαμψης κατάφερναν να παραμείνουν αμέτοχοι, μέχρι που υπέκυψαν στην συνεκτική Οθωμανική διοίκηση.

ΤΑ ΠΙΟ ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗΣ

Περεστρόικα από sobreistoria.com

Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, και ο αιματηρός εμφύλιος στην Γιουγκοσλαβία είναι παραδείγματα κατάρρευσης από την έλλειψη εμπιστοσύνης των πολιτών στην ηγεσία τους.

Πολλοί ισχυρίζονται ότι η Γιουγκοσλαβία κατέρρευσε λόγω των εθνοτικών τριβών. Είναι παράμετρος λιγότερο καθοριστική κατά την γνώμη μου: Οι μακραίωνες εθνοτικές  συρράξεις δεν εμπόδισαν την ενοποίηση της Γερμανίας από τον Μπίσμαρκ. Από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα, ακμάζουσες κοινότητες υπήρξαν πολυεθνικές, όπως το Βυζάντιο, η Οθωμανική αυτοκρατορία, η Μεγάλη Βρετανία, οι ΗΠΑ, αλλά και μικρότερες γεωγραφικά κοινότητες, όπως η Ισπανία, η Ιταλία, η Σουηδία και η Ελβετία. Θα μπορούσαμε αντίθετα να πούμε, ότι οι εθνοτικές τριβές και οι αποσχιστικές τάσεις είναι περισσότερο αποτέλεσμα προϊούσας παρακμής παρά η αιτία.

ΤΕΛΙΚΑ ΠΟΙΟ ΑΓΑΘΟ ΕΙΝΑΙ ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΕΡΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΜΑΡΕΙΑ; Η ΕΠΑΡΚΕΙΑ ΥΛΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ  Ή ΤΟ ΗΘΙΚΟ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΤΗΣ;

Οι Έλληνες που πολέμησαν στην Αλβανία ήταν λιγότεροι και φτωχότεροι από τους αντιπάλους τους. Οι Ούννοι που έφθασαν μέχρι την Ρώμη, ουδέποτε υπερτερούσαν σε υλικά αγαθά έναντι των Ρωμαίων. Φτωχές κοινωνίες, με υψηλή κοινωνική συνοχή και εμπιστοσύνη, έχουν μεγαλουργήσει.

Αντίθετα υλικός πλούτος χωρίς κοινωνική συνοχή κατασπαταλάται σε πρόσκαιρη χλιδή, γιατί πολίτες χωρίς ηθικό σπάνια επενδύουν στο αύριο.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ (ελπίζω του άρθρου και όχι της κοινωνίας μας)

Δύσκολα μπορούμε να πούμε γιατί κατέρρευσε ο μινωικός πολιτισμός. Ίσως ο λατρεμένος ως Θεός Μίνωας, αποτυγχάνοντας να αποσοβήσει την καταστροφή, έχασε το κύρος να διοικεί. Αντίστοιχα η Μαύρη Πανούκλα του 14^ου αιώνα συντελεί στην αναξιοπιστία των φεουδαρχών, όπως γλαφυρά περιγράφει ο Βοκάκιος στο Δεκαήμερο.

Σήμερα φουντώνει ο διάλογος για το εάν είμαστε Έλληνες ή Ευρωπαίοι. Δεν ξέρω πόσο εμπιστεύονται οι λαοί της Ευρώπης μία κοινή προοπτική και εάν στο μέλλον θα δακρύζουμε ακούγοντας έναν ευρωπαϊκό « εθνικό» ύμνο. Διαπιστώνω όμως παντελή ανικανότητα τόσο της ελληνικής όσο και της ευρωπαϊκής πολιτικής ηγεσίας να εμπνεύσουν εμπιστοσύνη στους πολίτες. Όμηροι «ιδιωτών» που ανόητα και άτιμα επιχειρούν να φορτώσουν το βάρος της κρίσης στους ασθενέστερους, οι ευρωπαίοι ηγέτες δίνουν το μήνυμα: «Ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Και με τέτοιους όρους ούτε η Ελλάδα, ούτε η Ευρώπη, ούτε οποιαδήποτε κοινωνία έχει μέλλον.

Σημειώσεις παραπομπές:
1. Για την παρακμή του μινωικού πολιτισμού διαβάστε επίσης:
Πόσο καταστρεπτική ήταν η στάχτη της Σαντορίνης;
Δεν ευθύνεται το ηφαίστειο της Θήρας για την παρακμή του μινωικού πολιτισμού
2. Νέα χρονολόγηση για την έκρηξη που κατέστρεψε την Αρχαία Θήρα.
3. «Ἄτιμον εἶναι τόν ἐν στάσει τόν δῆμον μηδετέρας μερίδος γενόμενον»
4. Αξίζει να μελετήσουμε την δημοσιονομική πολιτική μετά τον αυτοκράτορα Διοκλητιανού, που παρόλο ότι ανέστειλε προσωρινά την παρακμή, τελικά δεν κατάφερε να τιθασεύσει τον πληθωρισμό.Για να διατηρηθεί αξιόμαχη η αυτοκρατορία, υπήρξε μία βαθμιαία επιβάρυνση σε φόρους, που απλά κατέστρεφαν τους μικρούς καλλιεργητές.
5. Η Τόνια Κιουσοπούλου αναπληρώτρια καθυγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας αναφέρει εύστοχα:

"........Μετά το 1261, η αυτοκρατορία επανασυστήνεται. Είναι όμως εδαφικά συρρικνωμένη και περιορίζεται όλο και περισσότερο όσο πλησιάζουμε στην Άλωση.

……………………………………………………………………………………………………………..

Η κεντρική εξουσία εξασθενεί σε διοικητικό και σε δημοσιονομικό επίπεδο, γεγονός συνυφασμένο με την θέση της αριστοκρατίας ως ηγετικής κοινωνικής τάξης. Παρατηρούνται τάσεις αυτονόμησης ορισμένων περιοχών, οι οποίες σε συνδυασμό με τις βεβαρημένες πολεμικές συνθήκες, αποτυπώνονται στον χώρο..........."

Ενδιαφέρουσα επίσης σύνοψη για την κατάσταση στο ύστερο Βυζάντιο βρίσκουμε στο φόρουμ του ΕΑΠ