Η ξεχασμένη Ελλάδα και η σημασία της για μια αξιοβίωτη πατρίδα.

Μία επισκόπηση για τη σημασία αναβίωσης της υπαίθρου και των εγκαταλειμμένων οικισμών, και μία ρεαλιστική οικονομική πρόταση για τις χρυσές ευκαιρίες που κρύβονται στην ξεχασμένη Ελλάδα.

Σύνοψη

1. Οι λόγοι της εγκατάλειψης

Ενδελεχής διερεύνηση των αιτιών της πληθυσμιακής κατάρρευσης της υπαίθρου από το 1944 μέχρι σήμερα. Τεκμαίρεται ότι οι πρώτοι λόγοι εγκατάλειψης έχουν εκλείψει, αλλά το πρώτο κύμα εγκατάλειψης μείωσε δραστικά την οικονομική/κοινωνική προοπτική αυτών των περιοχών, οπότε η έλλειψη σχολείων, νοσοκομειακής περίθαλψης και άλλων ζωτικών υπηρεσιών οδήγησε σε ένα δεύτερο κύμα που συνεχίζεται μέχρι σήμερα

2. Σύντομη παρουσίαση της ελληνικής ιδιαιτερότητας

Διερευνώνται οι ιδιομορφίες της γεωμορφολογίας και του οικοσυστήματος με ακριβή καταγραφή των πλεονεκτημάτων και των αδυναμιών που θα επηρεάσουν την βιωσιμότητα του χωριού του μέλλοντος.

3. Οι συνέπειες της εγκατάλειψης και η επείγουσα ανάγκη αναβίωσης

Επισημαίνεται η σημασία αναβίωσης των εγκαταλειμμένων περιοχών για την προοπτική ολόκληρης της χώρας. Τεκμαίρεται ότι, χωρίς την δραστική αναστροφή του φαινομένου της εγκατάλειψης, τα 2/3 της χώρας αφαιμάσσουν και τις οικονομικά δραστήριες περιφέρειες.

 

4. Οι λύσεις

Προϋπόθεση αναστροφής της εγκατάλειψης αποτελεί η οικονομική/κοινωνική/πολιτισμική βιωσιμότητα των ανθρώπων και των οικονομικών δραστηριοτήτων που θα εγκατασταθούν στις πρώην εγκαταλειμμένες περιοχές.

Διερευνάται η αναγκαιότητα δημόσιων επενδύσεων (εκπαίδευση, ασφάλεια, υγεία, δίκτυα μεταφορών, ΔΕΚΟ) που ωστόσο θα πρέπει ταυτόχρονα να συνδυαστούν με ιδιωτική επιχειρηματική δραστηριότητα και πολλαπλασιασμό του ΑΕΠ και των δημοσίων εσόδων, ώστε οι περιοχές αυτές να πάψουν να αποτελούν «μαύρη τρύπα» για τα δημόσια ταμεία.

Αναδεικνύονται οι χρυσές ευκαιρίες, που μπορούν να μετατρέψουν τις εγκαταλειμμένες περιοχές σε ελκυστικές επενδυτικές προτάσεις. 

 

5. Είναι ελκυστική οικονομικά η επένδυση στον πρωτογενή τομέα;

Αυτό που αγνοούν οι περισσότεροι επενδυτές είναι εάν τελικά υπάρχουν χρυσές ευκαιρίες στην ελληνική ύπαιθρο. Πέρα από την αναγκαιότητα να ξαναζωντανέψει η ύπαιθρος, η απάντηση με καθαρά οικονομικούς όρους είναι καταφατική.

 

 ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΤΗΣ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗΣ

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΚΥΜΑ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗΣ

Η μεταπολεμική φτώχεια υπήρξε σύνηθες ευρωπαϊκό φαινόμενο, τόσο μεταξύ νικητών όσο και ηττημένων. Επομένως, η αστικοποίηση δεν είναι ελληνικό φαινόμενο. Στην Ελλάδα όμως συνέτρεξαν πρόσθετοι λόγοι, που μετέτρεψαν την αστικοποίηση σε μη αναστρέψιμη ερήμωση.

• Η βία του εμφυλίου πολέμου μεταξύ οικογενειών και παλιών φίλων δεν μπορούσε να ξεχαστεί στις κλειστές κοινωνίες του χωριού. Φαινόμενα εκδίκησης ανάγκασαν πολλούς (κυρίως τους ηττημένους) να εγκαταλείψουν τις πατρίδες τους. Αντιθέτως στις μεγαλουπόλεις, ο καθένας μπορούσε να κάνει μια νέα αρχή ανάμεσα σε αγνώστους.

• Οι συνεργάτες των Ναζί σε άλλες χώρες λιντσαρίστηκαν ή και εκτελέστηκαν. Στην Ελλάδα, λόγω του εμφυλίου πολέμου, απορροφήθηκαν από το επίσημο κράτος[i]. Έγιναν πυλώνες αυταρχισμού των μεταπολεμικών κυβερνήσεων, με αποκορύφωμα την δικτατορία του 1967. Η πολιτική βία, ακόμη και οι δολοφονίες, ήταν συνηθισμένη κατάσταση.
  Πολλοί άνθρωποι (ακόμη και μη κομμουνιστές, αλλά απλώς φιλελεύθεροι) όχι μόνο διώχθηκαν από το καθεστώς, αλλά δεν μπορούσαν καν να βρουν δουλειά. Αυτές οι διακρίσεις, οδήγησαν χιλιάδες ανθρώπους στην μετανάστευση.

• Όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο, η ελληνική ύπαιθρος δεν είναι εύκολα προσβάσιμη. Έτσι, κατά τη μακρόχρονη ιστορία της Ελλάδας, οι πληθυσμοί της υπαίθρου ήταν πάντα ημιαυτόνομοι προκαλώντας φόβο στην κεντρική εξουσία. Κατά τις δεκαετίες 50-70, το αυταρχικό καθεστώς άφησε να μαραζώσουν αυτές τις περιοχές, χωρίς σιδηρόδρομο, με φρικτούς δρόμους, με ανεπαρκείς δημόσιες υπηρεσίες και ιατρική περίθαλψη, με άβγαλτους δασκάλους, που έπαιρναν μετάθεση στην πρώτη ευκαιρία. Οι λιγοστοί πόροι από το Σχέδιο Μάρσαλ που είχαν περισσέψει από την χρηματοδότηση του εμφυλίου, διοχετεύτηκαν κυρίως στις πόλεις μεταξύ υποστηρικτών του καθεστώτος.

• Η πλούσια πολιτισμική παράδοση της υπαίθρου υπέστη διωγμό:
  Στις ταινίες, τα περιοδικά, τις εφημερίδες και αργότερα στα τηλεοπτικά προγράμματα, η κουλτούρα της υπαίθρου παρουσιάζεται ως πρωτόγονη, αφελής και οπισθοδρομική. 
  Στις μετεμφυλιακές δεκαετίες, και ιδιαίτερα μετά την ήττα της δικτατορίας, οι νέοι ντρέπονταν να παραδεχτούν ότι χόρευαν παραδοσιακούς χορούς ή ότι άκουγαν παραδοσιακά τραγούδια. Μόνο τις δύο τελευταίες δεκαετίες, οι νέοι αρχίζουν να ανακαλύπτουν ξανά τον πλούτο του ελληνικού παραδοσιακού πολιτισμού.
• Τα αγροτικά επαγγέλματα περιφρονήθηκαν. Μέχρι και σήμερα οι περισσότεροι νέοι εξακολουθούν να πιστεύουν ότι μόνο άτομα με χαμηλές πνευματικές ικανότητες γίνονται αγρότες ή κτηνοτρόφοι. Χιλιάδες φιλόδοξοι νέοι εγκαταλείπουν τα χωριά, για να αποφύγουν αυτή την περιφρόνηση.

Ο ΦΑΥΛΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

Μετά την πτώση της δικτατορίας και ιδιαίτερα μετά το 1981, κατά την σοσιαλδημοκρατική διακυβέρνηση ΠΑΣΟΚ, η νοοτροπία άρχισε να αλλάζει. Δυστυχώς όμως η εγκατάλειψη συνέχισε να εντείνεται για οικονομικούς κυρίως λόγους:

• Η πολιτεία έκλεινε σχολεία που δεν ήταν βιώσιμα με 2 ή 3 μαθητές. Ιατρικές υποδομές δεν μπορούσαν να υποστηριχθούν σε χωριά 10-20 κατοίκων. Ακόμη και ο ιδιωτικός τομέας μαράζωσε: Σούπερ μάρκετ, ταβέρνες, κινηματογράφοι ακόμα και κάποιος αθλητικός σύλλογος δεν μπορούσαν να επιβιώσουν.
• Κατά συνέπεια, νέοι, που είχαν παραμείνει στα χωριά, αναγκάστηκαν να μετακομίσουν σε μεγαλύτερες πόλεις για να τελειώσουν το σχολείο και να σπουδάσουν. Αργότερα, βρήκαν δουλειά στις πόλεις και πιθανότατα έφεραν μαζί τους ηλικιωμένους γονείς τους, για να τους παρέχουν επαρκή ιατρική περίθαλψη.

Επομένως, φτάσαμε στον σημερινό φαύλο κύκλο: Η εγκατάλειψη προκαλεί απουσία οικονομικών ευκαιριών και αποτελεσματικών δημόσιων υπηρεσιών, και αυτή η έλλειψη οικονομικού ενδιαφέροντος και δημόσιων υπηρεσιών προκαλεί περαιτέρω εγκατάλειψη.

 

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑΣ

Διεθνώς αλλά και μεταξύ Ελλήνων, η Ελλάδα θεωρείται χώρα της θάλασσας και των παραλιών. Πολλοί αγνοούν ότι είναι μια από τις πιο ορεινές ευρωπαϊκές χώρες με μέσο υψόμετρο 498 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας.

Δεν είναι όμως αυτή η κύρια ιδιαιτερότητα. Η Ισπανία για παράδειγμα, έχει μεγαλύτερο υψόμετρο αλλά είναι γενικά μια επίπεδη χώρα. Η Ιταλία έχει επίσης μεγαλύτερο υψόμετρο λόγω της βόρειας αλπικής περιοχής της, αλλά η υπόλοιπη είναι σχετικά  ομαλή. Αντιθέτως, όλη σχεδόν η Ελλάδα, καλύπτεται από απόκρημνα βουνά που κατατέμνουν τις πεδιάδες με απροσπέλαστα τείχη.

Αυτά τα βουνά χωρίζουν την Ελλάδα σε μικρές περιοχές, καθεμία από τις οποίες έχει εντελώς διαφορετικό οικοσύστημα, κλιματικές συνθήκες, χλωρίδα και πανίδα. Ένας ειδικός στην καλλιέργεια ελαιολάδου στη Μεσσηνία θα μπορούσε να αποδειχτεί εντελώς ανίδεος αν προσπαθήσει να χρησιμοποιήσει την εμπειρία του, λίγα χιλιόμετρα πιο πέρα στη Λακωνία.

Αυτή η διαίρεση γίνεται ακόμη πιο σημαντική αν λάβουμε υπόψη τις εκατοντάδες νησιά. Κυριολεκτικά, το καθένα από αυτά φαίνεται να αποτελεί διαφορετικό σύμπαν.

Για αιώνες, αυτή η ιδιαιτερότητα προκάλεσε τον αυτόνομο χαρακτήρα των πόλεων, και τη δυσκολία των αυτοκρατοριών (Πέρσες, Ρωμαίοι, Τούρκοι) να επιβάλουν μια κεντρική εξουσία. Ακόμη και οι Ναζί, παρά τον υπερσύγχρονο στρατό τους, δεν έλεγξαν διαρκώς πάνω από το 10% των ελληνικών εδαφών κατά τον 2ο Πόλεμο.

ΤΟ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΕΥΝΟΕΙ ΤΗΝ ΜΙΚΡΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Αυτή η εδαφική ιδιαιτερότητα δημιουργεί πολλά πλεονεκτήματα αλλά και περιορισμούς, που φαίνονται δυσνόητα σε επενδυτές, ιδρύματα σε άλλες χώρες και διαμορφωτές κοινής γνώμης σε δυτικές χώρες όπως η Γερμανία, το Βέλγιο, Κάτω Χώρες και η Μεγάλη Βρετανία. Είναι χαρακτηριστική η παντελής απουσία αναφοράς για την νησιωτικότητα και την ορεινότητα στην έκθεση Mc Kinsey "Η Ελλάδα 10 χρόνια μπροστά".

Μιλούν για οικονομίες κλίμακας και φαντάζονται την εξέλιξη λιγότερων μεγάλων επιχειρήσεων που θα αντικαταστήσουν τον μεγάλο αριθμό μικρών[ii].

Δεν μπορούν να κατανοήσουν τους λόγους για τους οποίους η δημόσια τηλεόραση χρειάζεται τόσους χιλιάδες αναμεταδότες για να καλύψει λιγότερο κοινό από την Ολλανδία που έχει μόνο έναν. Ενδεικτικά, παρά το γεγονός ότι το νησί της Σαντορίνης διαθέτει 3 αναμεταδότες, ένα μέρος του νησιού εξακολουθεί να μην έχει σήμα, οπότε πολίτες και επιχειρήσεις πληρώνουν για δορυφορική σύνδεση.

Οι διεθνείς θεσμοί και οι διαμορφωτές κοινής γνώμης δεν μπορούν να διανοηθούν ότι ένα φορτηγό χρειάζεται διπλάσιο χρόνο και καύσιμα για να καλύψει τις ίδιες αποστάσεις λόγω του γεωγραφικού ανάγλυφου

Μιλούν για "οικονομία κλίμακας" αγνοώντας ότι η συγκεντρωτική διοίκηση αποτυγχάνει όταν οι συνθήκες διαφοροποιούνται μέρα με τη μέρα ακόμα και σε παρακείμενες περιοχές. Ακόμη και οι διαπραγματεύσεις με εργάτες γης διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή. Μια επικερδής διαπραγμάτευση για εργατικό δυναμικό μπορεί να αποδειχθεί καταστροφική λίγα χιλιόμετρα μακρύτερα.

Τέτοιες ιδιαιτερότητες δεν μπορούν εύκολα να γίνουν κατανοητές από ανθρώπους που δεν έχουν εμπειρία παραγωγής σε αυτούς τους τομείς. Ανάλογες ιδιαιτερότητες υπάρχουν και σε άλλες χώρες. Η διάσημη γαλλική οινοπαραγωγή βασίζεται σε πολλούς πολύ μικρούς παραγωγούς; Αυτές οι μικρές μονάδες είναι εξαιρετικά βιώσιμες και εξάγουν μοναδικά και ακριβά κρασιά σε όλο τον κόσμο. Δεν μπορώ να φανταστώ κανέναν σοφό επενδυτή που θα μπορούσε να προτείνει τη συγχώνευση αυτών των μονάδων σε λιγότερες μεγάλες για να επιτευχθεί οικονομία κλίμακας.

Η ίδια ιδιαιτερότητα παρατηρείται και στη γερμανική ζυθοποιεία.

Η ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΝΑ ΚΑΙ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ 

Ο κατακερματισμός του οικοσυστήματος δημιουργεί και σημαντικά πλεονεκτήματα. Η μοναδική βιοποικιλότητα, μας χαρίζει προϊόντα ασυναγώνιστα σε παγκόσμιο επίπεδο. 

Θυμάμαι πάντα τη φράση ενός Ιταλού εισαγωγέα ελληνικών προϊόντων σε ένα συνέδριο για το μέλλον της ελληνικής γεωργίας. Ένας αγρότης τον ρώτησε, πώς θα μπορούσε να ανταγωνιστεί τις χαμηλές τιμές των τουρκικών και αιγυπτιακών προϊόντων. Ο Ιταλός απάντησε: «Εσείς οι Έλληνες πουλάτε  τις Ferrari για Fiat»

Η αλήθεια είναι ότι έχουμε «πολλές Ferrari», αλλά λόγω της εγκατάλειψης, οι περισσότεροι παραγωγοί αγροτικών προϊόντων είναι ηλικιωμένοι. Είτε αγνοούν την αξία των προϊόντων τους, είτε είναι περήφανοι, αλλά αγνοούν πώς να προωθήσουν τις «Ferrari» τους στις διεθνείς αγορές

 

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΚΑΙ Η ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ

Η συνολική αποτίμηση της βίαιης εγκατάλειψης των 2/3 της ελληνικής επικράτειας, ξεφεύγει από τις δυνατότητες αυτής της σύντομης αναφοράς. Επηρέασε συμπεριφορές, επαγγελματικές συνθήκες, κοινωνική στάση, καταναλωτικά πρότυπα, πολιτισμό. 

• Σε κοινωνικό επίπεδο: Η δεύτερη γενιά όσον μεταφέρθηκαν σχεδόν βίαια από τις πατρίδες τους στις μεγάλες πόλεις, έχουν έλλειμμα κοινωνικής ευθύνης. Είναι «ιδιώτες» (με την αρχαία ελληνική προέλευση αυτής της λέξης): «Ιδιώτης» είναι το άτομο που δεν ενδιαφέρεται για την κοινότητα και είναι εντελώς αδιάφορο και ασυνεπές, για τα προβλήματα της κοινότητας. Στην αρχαία ελληνική δημοκρατία η σημασία ήταν «εγωιστής χωρίς εντιμότητα και σοφία». Αυτή η ερμηνεία οδήγησε και στην ταύτιση της «ιδιωτείας» με την «ψυχική/πνευματική ανεπάρκεια αλλά και στο βρετανικό «Idiot».
  Ενδεικτικά, για αρκετούς νεοέλληνες ένα κακό δημόσιο σχολείο δεν είναι πρόβλημα, όσο  μπορούν να χρυσοπληρώσουν ιδιωτική εκπαίδευση. Δεν τους ενδιαφέρει η βελτίωση της δημόσιας περίθαλψης, όσο μπορούν να δωροδοκήσουν έναν γιατρό ή κάποιους νοσηλευτές, για να παρακάμψουν τα προβλήματα. Δεν τους ενδιαφέρει η γραφειοκρατία, εφόσον μπορούν να εκμεταλλευτούν αυτές τις αδυναμίες για το προσωπικό τους συμφέρον. Οι νεοέλληνες απέχουν κατά κανόνα από την συνέλευση της πολυκατοικίας τους ή τον σύλλογο γονέων των παιδιών τους. Ρέπουν συστηματικά στην ανάθεση για οποιαδήποτε αντιμετώπιση «κοινών προβλημάτων»

• Σε πολιτικό επίπεδο, τέτοιες νοοτροπίες οδηγούν σε πελατειακές σχέσεις και διαφθορά.

• Σε ηθικό επίπεδο, οι παλιές αυτοδεσμεύσεις της κλειστής κοινωνίας του χωριού χάθηκαν, αλλά ποτέ δεν αντικαταστάθηκαν από μια αστική ηθική του πολίτη, που είναι κτήμα άλλων ευρωπαϊκών κοινωνιών.

• Ακόμα και σε αισθητικό επίπεδο, αρκεί να περπατήσουμε σε σύγχρονα αστικά κέντρα για να σοκαριστούμε από την αισθητική κακοφωνία των σύγχρονων οικοδομών, που οι "ιδιώτες-ιδιοκτήτες" αδιαφορούν εάν "δένουν" με τον περιβάλλοντα χώρο. 

Όλα αυτά τα γεγονότα είναι κρίσιμα και πρέπει να συζητηθούν, αλλά δεν αφορούν το παρόν έγγραφο.

Στο παρόν κείμενο σκοπεύουμε να αξιολογήσουμε τις οικονομικές και περιβαλλοντικές συνέπειες.

Ξεκινώντας από τον οικονομικό τομέα, η εγκατάλειψη εξελίσσεται σε βρόχο που πνίγει την οικονομία:

Ανέφερα ήδη ότι κλείνουν σχολεία. Ωστόσο είναι αδύνατο να κλείσουν όλα τα σχολεία. Η συγχώνευση σχολείων 10 χωριών με 2-3 παιδιά το καθένα, παραμένει δαπανηρή και μη βιώσιμη: Εξακολουθούμε να πληρώνουμε σχολείο για 10-20 παιδιά και ταυτόχρονα πληρώνουμε ταξί που μεταφέρουν κάθε πρωί τα παιδιά κάθε χωριού, στο σχολείο και κάθε απόγευμα πίσω στο σπίτι τους. Παρά το υψηλό κόστος, τελικά, τα περισσότερα από αυτά τα παιδιά έχουν δύο επιλογές: Είτε να παραμείνουν στο χωριό, χωρίς απολυτήριο λυκείου ή επαγγελματική εκπαίδευση (που θα τους καθιστούσε ανταγωνιστικούς αγρότες) είτε να εγκαταλείψουν το χωριό στην εφηβεία, για να τελειώσουν το σχολείο και να μπουν σε ένα πανεπιστήμιο.

Επομένως επενδύονται δυσανάλογα  πολλά χρήματα για εκπαίδευση παιδιών, που τα περισσότερα τελικά θα εγκαταλείψουν την γενέτειρα τους. Εάν όμως έκλειναν όσα σχολεία δεν είναι οικονομικά βιώσιμα, τα 2/3 της χώρας και  τα περισσότερα νησιά σύντομα θα κατέληγαν ακατοίκητα.

Το ίδιο πρόβλημα παρουσιάζεται με την ιατρική περίθαλψη. Το δύσκολο γεωγραφικό ανάγλυφο της Ελλάδας προκαλεί αναπόφευκτα προβλήματα στον τομέα της επείγουσας ιατρικής αντιμετώπισης. Σε περίπτωση ατυχήματος ή καρδιακής προσβολής, ο χρόνος που απαιτείται για τις πρώτες βοήθειες και τη μεταφορά σε κοντινό νοσοκομείο είναι απαράδεκτος. Αλλά και για τα περισσότερα περιφερειακά νοσοκομεία το κόστος μονάδων ΜΕΘ ή σύγχρονου εξοπλισμού (Pet CT, MRI ) είναι απαγορευτικό όταν πρόκειται να εξυπηρετήσουν λίγες χιλιάδες άτομα.

Ακόμα και τα κόστη απλούστατων δημόσιων υπηρεσιών αυξάνονται εκθετικά. Το 2016, ο δήμαρχος του χωριού Πετριτσίου μου είχε επισημάνει, ότι το κόστος αντικατάστασης μίας λάμπας στο οδικό δίκτυο του δήμου του ήταν 2000 φορές υψηλότερο ανά πολίτη, αν συγκρίνουμε το ίδιο κόστος στη Θεσσαλονίκη. Θα μπορούσε να είναι χειρότερο αν λάβαμε υπόψη ότι στην περιοχή των 19 Km2 της Θεσσαλονίκης ζουν σχεδόν 320.000 άνθρωποι ενώ το Πετρίτσι κατοικείται μόνο από 1690 άτομα σε μια έκταση 117 Km2. Φοβάμαι ότι οι προσπάθειες του Δημάρχου Πετριτσίου να συντηρήσει τους φανοστάτες, δεν σταμάτησαν την εγκατάλειψη. Από το 2011 έως το 2021 το Πετρίτσι έχασε το 12,5% του πληθυσμού του. Το 1940, όταν η Ελλάδα είχε μόνο 7,4 εκατομμύρια κατοίκους, το Πετρίτσι είχε σχεδόν 4.900 κατοίκους.

Εάν οι δημόσιες υπηρεσίες αποτύχουν να είναι αποτελεσματικές και οικονομικά βιώσιμες, οι ιδιωτικές υπηρεσίες είναι ακόμη χειρότερες. Υποκαταστήματα τραπεζών, εμπορικά καταστήματα, εστιατόρια, ακόμη και τα τοπικά καφενεία κλείνουν το ένα μετά το άλλο. Η έλλειψη γειτνίασης με κάποιο εμπορικό/επιχειρηματικό κέντρο, πολλαπλασιάζει το κόστος οποιασδήποτε επιχείρησης στην περιοχή. Οι τοπικοί επαγγελματίες και παραγωγοί πρέπει να ξοδέψουν πολύ χρόνο και καύσιμα για να φτάσουν σε τράπεζα, ή να συνδιαλλαγούν με κάποιο γεωπόνο ή προμηθευτή.

Όμως οι συνέπειες δεν περιορίζονται στις δραστηριότητες στις εγκαταλειμμένες περιοχές:

Η διατήρηση λίγων ανθρώπων σε αυτές τις περιοχές έχει αντίκτυπο σε ολόκληρη την εθνική οικονομία. Ο πολλαπλασιασμός του κόστους για κάθε δημόσια υπηρεσία, στις εγκαταλειμμένες περιοχές, επιβαρύνει τον συνολικό εθνικό προϋπολογισμό. Κατά τη διάρκεια μνημονίων έγινε μεγάλη συζήτηση για τον αριθμό των δημοσίων υπαλλήλων. Κανείς δεν μπήκε στον κόπο να αναφέρει ότι χρειαζόμαστε τουλάχιστον έναν δάσκαλο, έναν αστυνομικό και έναν γιατρό σε κάθε μικρό νησί του οποίου το ΑΕΠ δεν επαρκεί ούτε για αυτούς τους τρεις μισθούς. Το 60% της ελληνικής επικράτειας παράγει λιγότερο από το 3% του ελληνικού ΑΕΠ, αλλά χρειάζεται αστυνομία, δρόμους, ηλεκτρικά δίκτυα, ύδρευση και δήμους, με ισάριθμους υπαλλήλους που υποστηρίζουν τη συντήρηση αυτών των υποδομών. Αυτό το μόνιμο έλλειμμα είναι ένας από τους βασικούς λόγους που η ελληνική οικονομία παραμένει ευάλωτη.

Το καλοκαίρι του 2024 ζήσαμε ξανά τον πύρινο εφιάλτη. Οι άνθρωποι συζητούν για την κλιματική κρίση, αλλά οι άνθρωποι στις πόλεις δεν μπορούν να καταλάβουν ότι πριν από 40 χρόνια, αυτά τα δάση τάιζαν 30 εκατομμύρια αιγοπρόβατα, τα οποία καθάριζαν το έδαφος και μείωναν τα εύφλεκτα υλικά. Η υλοτομία μείωνε την καύσιμη ύλη. Πολλές περιοχές ανάμεσα σε δάση καλλιεργούνταν και αυτές οι γεωργικές ζώνες απέτρεπαν την εξάπλωση των πυρκαγιών. Η αποτυχημένη καταστολή των πρόσφατων πυρκαγιών κόστισε δισεκατομμύρια.

Τώρα βρισκόμαστε μπροστά σε μια άλλη πρόκληση: τις καταστροφές από τις πλημμύρες. Σε μια αρμονική κοινωνία, οι πλημμύρες μπορούν να αποφευχθούν με δύο τρόπους:

•           Πρώτον, με τη δημιουργία υποδομών και φραγμάτων νερού στα βουνά,  για ανάσχεση της υδάτινης ορμής
•          Δεύτερον με την αποφυγή κάθε εμποδίου στο τέλος της διαδρομής του νερού μέχρι την θάλασσα.

Η κοινωνία που περιγράψαμε στα προηγούμενα κεφάλαια έκανε το αντίθετο: Οι δήμαρχοι και οι πολιτικοί απέφυγαν να ξοδέψουν χρήματα για υποδομές ανάντη, όπου οι ψηφοφόροι είναι ελάχιστοι. Από την άλλη πλευρά, οι άνθρωποι που μετακόμισαν σε αστικά περιβάλλοντα άσκησαν πολιτική πίεση για να εκμεταλλευτούν τις παραποτάμιες περιοχές, μειώνοντας τις διατομές των ρεμάτων με μπαζώματα και άλλες παρεμβάσεις. Πολλοί δρόμοι, σπίτια και σχολεία χτίστηκαν σε περιοχές που προηγουμένως ήταν ρέματα. Αντί λοιπόν να χτίζουμε εμπόδια ανάντη και να απελευθερώνουμε τα ρέματα κατάντη, κάναμε το αντίθετο.

Συμπερασματικά, είναι αδύνατο να εδραιωθεί βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη, με το 60% της Ελλάδας εγκαταλελειμμένο, με αμελητέα συνεισφορά στο ΑΕΠ. Πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη ότι ο φαύλος κύκλος υπονομεύει πλέον την παραγωγή τροφίμων, γεγονός που καθιστά την ελληνική κοινωνία ευάλωτη σε οποιαδήποτε διεθνή αστάθεια.

Τέλος ας θυμίσουμε ξανά τις εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις της υπερσυσσώρευσης πληθυσμού και χρήσεων γης στο υπόλοιπο 1/3 της χώρας, σε χωροταξικό, πολιτιστικό, κοινωνικό, ψυχολογικό επίπεδο, που αναγκαστικά παραλείψαμε σε αυτό το κείμενο. 

 

 

 

Η ΛΥΣΗ: ΤΟ ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΟΥ ΦΑΥΛΟΥ ΚΥΚΛΟΥ

 

Οποιαδήποτε λύση, για να είναι βιώσιμη, πρέπει να είναι οικονομικά βιώσιμη και κοινωνικά αποδεκτή.

Ταυτόχρονα, πρέπει να αντιμετωπίσουμε προκλήσεις σε διαφορετικούς τομείς. Δεν πρέπει μόνο να προσπαθήσουμε να εξαλείψουμε τους λόγους που προκαλούν τη σημερινή μείωση του πληθυσμού, αλλά να δημιουργήσουμε ελκυστικές συνθήκες που θα αναστρέψουν το φαινόμενο:

• ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΕΔΙΟΥ ΔΡΑΣΗΣ: Με ποια κριτήρια θα επιλέξουμε ποια χωριά θα αναβιώσουν πρώτα;

• ΑΝΘΡΩΠΟΙ: Ποιες οικογένειες θα αποφασίσουν να μετακομίσουν στα χωριά που αναβιώνουν;

• ΥΠΟΔΟΜΕΣ ΚΑΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ: Ποιες είναι οι ελάχιστες προϋποθέσεις που εξασφαλίζουν έναν αξιοπρεπή τρόπο διαβίωσης στους νέους κατοίκους;

• ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ: Ποιες είναι οι οικονομικές δραστηριότητες στις περιοχές που αναβιώνουν;

• ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ: Ποιοι φορείς θα χρηματοδοτήσουν το όλο εγχείρημα;

 

ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΕΔΙΟΥ ΔΡΑΣΗΣ

Στην Ελλάδα υπάρχουν εκατοντάδες μικρά χωριά με μεγάλες δυνατότητες να γίνουν οι κοινότητες του μέλλοντος. Αλλά χωρίς προτεραιότητες, οποιοδήποτε χρηματοδοτικό πρόγραμμα θα κατέρρεε πριν διασφαλιστεί η βιωσιμότητα νέων κοινοτήτων.

Γι' αυτό πρέπει να θέσουμε κριτήρια και προτεραιότητες:

• Ακόμη και στο βέλτιστο σενάριο όπου έχουμε ταυτόχρονη μετακίνηση 500-1000 νέων κατοίκων σε ένα χωριό, είναι σχεδόν βέβαιο ότι στα πρώτα στάδια οι υπηρεσίες υγείας, παιδείας, ψυχαγωγίας θα υπολείπονταν σημαντικά εκείνων μιας μεγαλούπολης ή έστω μιας κωμόπολης. Επομένως, ο καλύτερος τρόπος για να πειστούν άνθρωποι να μετακομίσουν σε οποιοδήποτε χωριό είναι η εγγύτητα σε μια πόλη. Οικισμοί που απέχουν οδικώς περίπου μισή ώρα από μία πόλη, έχουν ισχυρό πλεονέκτημα.

• Ένα εντελώς έρημο χωριό δεν αποτελεί καλή επιλογή. Ακόμη και ένας πληθυσμός λίγων ηλικιωμένων χωρικών είναι ένα σημαντικό πλεονέκτημα. Όχι μόνο έχουν ήδη κάποια υποδομή, αλλά κυρίως αποτελούν οι ίδιοι θησαυρό γνώσης, ειδικά όταν πρόκειται για συγκεκριμένες λεπτομέρειες που κανείς άλλος δεν μπορεί να προσφέρει.

• Υποστήριξη των τοπικών και περιφερειακών αρχών. Δεν έχει νόημα να ξεκινήσει οιαδήποτε προσπάθεια με άρνηση ή καχυποψία από τους τοπικούς αιρετούς άρχοντες.

• Τοπικοί επενδυτές που θα επέλεγαν να επενδύσουν στη νέα αρχή. Αυτό το κριτήριο δεν σημαίνει ότι οι ξένοι επενδυτές ή ταμεία δεν είναι ευπρόσδεκτοι. Το όλο έργο πρέπει να είναι οικονομικά ελκυστικό τόσο για διεθνείς developers ή διεθνή funds, όσο και για τοπικούς επενδυτές. Ωστόσο οι ξένοι δικαίως ενδιαφέρονται μόνο για την οικονομική απόδοση της επένδυσης. Αντιθέτως όσοι έχουν τοπική καταγωγή, ενδιαφέρονται κυρίως για το μέλλον της πατρίδας τους. Ως εκ τούτου, η συμμετοχή τους πέραν της οικονομικής ενίσχυσης αποτελεί και κριτήριο επιτυχίας του έργου.

• Η εγγύτητα ενός διεθνούς αεροδρομίου είναι ένα ισχυρό πλεονέκτημα. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το target group μας δεν είναι επισκέπτες που ταξιδεύουν με αεροπλάνο για να περάσουν μια ολόκληρη εβδομάδα ξαπλωμένοι κάτω από μια ομπρέλα σε μια παραλία. Από την άλλη πλευρά, είναι δύσκολο να βρεις επισκέπτες που, μετά από μία διεθνή πτήση, θα άντεχαν να υποστούν μία τετράωρη οδική μετακίνηση σε δύσκολο οδικό δίκτυο.

Τα παραπάνω ενδεικτικά κριτήρια είναι αδύνατον να λάβουν υπ' όψιν τις τοπικές ιδιαιτερότητες. Ήδη αναφέραμε τις τεράστιες διαφοροποιήσεις ακόμα και μεταξύ γειτονικών περιοχών. Κάθε έργο ανάπτυξης θα μπορούσε να αξιοποιήσει ειδικά πλεονεκτήματα που υπερβαίνουν γενικά μειονεκτήματα όπως η δύσκολη πρόσβαση. Για παράδειγμα, κάποιοι άνθρωποι ταξιδεύουν για ώρες για να φτάσουν σε ένα παγκοσμίου φήμης αναρριχητικό πεδίο. Αλλά η όλη ιδέα είναι να αναβιώσουμε εγκαταλελειμμένες περιοχές και να μην επενδύσουμε σε όσες αποτελούν ήδη αναγνωρισμένο πόλο έλξης.

ΥΠΟΔΟΜΕΣ ΚΑΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

Σε ένα εγκαταλελειμμένο χωριό υπάρχουν πολλά άδεια κτίρια.

Μπορούμε να τα εκμεταλλευτούμε ή να δημιουργήσουμε νέα. Η ασφαλέστερη επιλογή είναι να ενοικιαστεί επαρκής αριθμός εγκαταλειμμένων κτισμάτων. Τα περισσότερα είναι μη κατοικήσιμα, αλλά συχνά οι πέτρινοι φέροντες οργανισμοί είναι σε άριστη κατάσταση. Η περίοδος ενοικίασης πρέπει να είναι μεγάλη (έως 99 έτη) και όχι μικρότερη από 20 έτη.

Απαιτείται μελέτη πρόβλεψης του ελάχιστου αναγκαίου δομημένου χώρου για μόνιμους κατοίκους, επισκέπτες, ή επαγγελματικές χρήσεις (εμπόριο, ψυχαγωγία, μεταποίηση κ.λπ.)

Μια βολική συμφωνία με τους ιδιοκτήτες θα μπορούσε να είναι η δωρεάν ενοικίαση του σπιτιού. Σε αντάλλαγμα, η εταιρία, που έχει αναλάβει την ανάπτυξη, θα έχει την υποχρέωση να ανακαινίσει το κτίριο, με τις πιο σύγχρονες προδιαγραφές (ουδετερότητα άνθρακα, υδατική αυτάρκεια). Σε αντάλλαγμα, οι αρχικοί ιδιοκτήτες θα έχουν το δικαίωμα να χρησιμοποιούν το σπίτι για μερικές εβδομάδες το χρόνο, προκειμένου να περάσουν διακοπές στην πατρίδα τους. Το όνειρο των περισσότερων Ελλήνων πολιτών είναι να ανακαινίσουν προγονικές κατοικίες στο χωριό, αλλά δεν μπορούν να το αντέξουν οικονομικά.

Σε αυτή τη μελέτη θα διερευνηθεί και η ανακαίνιση-εκμετάλλευση επαγγελματικών χώρων (καταστήματα, εστιατόρια, γραφεία), από τον ίδιο τον αναπτυξιακό φορέα.

Ο αναπτυξιακός φορέας θα εξασφαλίσει επίσης ηλεκτρική ενέργεια και κλιματισμό από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, συνδέσεις ύδρευσης και 5G.

Αναγκαία θα είναι η λειτουργία ενός τουλάχιστον τραπεζικού υποκαταστήματος.

Το κράτος θα διασφαλίσει τη λειτουργία αστυνομικού τμήματος, σχολείου, παροχής ιατρικής περίθαλψης (με τηλεϊατρική για επείγουσες περιπτώσεις) και ΚΕΠ που παρέχει δημόσιες υπηρεσίες (έκδοση πιστοποιητικών, φορολογικές υπηρεσίες κ.λπ.) Σκοπός είναι να ελαχιστοποιηθεί κάθε επίσκεψη σε πόλη. Η ιδέα είναι να χρησιμοποιηθούν οι πιο σύγχρονες τεχνολογίες, να εξασφαλιστεί η μέγιστη αυτονομία της σύγχρονης κοινότητας και η καλύτερη διασύνδεση με τις πόλεις και τον υπόλοιπο κόσμο.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Δεν έχει νόημα οιαδήποτε συζήτηση, εάν η αύξηση της οικονομικής δραστηριότητας δεν αποσβένει το κόστος αναβίωσης ενός οικισμού.

Για να επιτύχουμε τα παραπάνω, θα πρέπει να διασφαλίσουμε δύο βασικές παραμέτρους:

• Ο βασικός πολλαπλασιαστής, που θα συντελέσει στην απόσβεση της αρχικής επένδυσης είναι η άνοδος της αξίας γης και ακινήτων.

• Η ζωή των κατοίκων του χωριού πρέπει να είναι πιο ελκυστική από την προηγούμενη παραμονή τους στην πόλη

Αυτές οι δύο παράμετροι αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.

Πρώτα πρέπει να επιλέξουμε τις οικονομικές δραστηριότητες που θα μπορούσαν να αναπτυχθούν στην περιοχή:

• Κτηνοτροφία: Όπως αναφέραμε προηγουμένως το εδαφικό ανάγλυφο στις περισσότερες ελληνικές περιοχές είναι πολύ απότομο, και αυτό αποτελεί μειονέκτημα για τις καλλιέργειες. Από την άλλη, είναι ιδανικό για παραδοσιακή κτηνοτροφία, κυρίως αιγοπρόβατα, των οποίων τα προϊόντα φημίζονται για τη μοναδική τους ποιότητα. Για παράδειγμα, λίγοι γνωρίζουν ότι το κρέας πολλών ελληνικών φυλών είναι πλούσιο σε ω-3 λιπαρά οξέα, που είναι οι σημαντικότερες ενώσεις πρόληψης των καρδιακών παθήσεων.

• Ελληνικό μέλι: Είναι πλούσιο σε φαρμακευτικές ουσίες, πιο πλούσιο και από το παγκοσμίως γνωστό Manuca.

• Φαρμακευτικά φυτά: Το θυμάρι, η ρίγανη, ακόμα και τα φύλλα της ελιάς, είναι ένας άγνωστος θησαυρός.

• Γεωργία: Το εδαφικό ανάγλυφο δεν ευνοεί την έντονη γεωργία, αλλά σε ορισμένες περιοχές, είναι ιδανικό για μερικά εξαιρετικά προϊόντα: ελαιόλαδο, κρασί, σταφίδες, μετάξι και φρούτα.

• Δασοπονία: Είναι ένας άγνωστος θησαυρός. Το ελληνικό ξύλο είναι ένα από τα πιο ποιοτικά ξύλα παγκοσμίως, αλλά στην Ελλάδα δεν υπάρχουν φορείς που να πιστοποιούν την αξία του. Ένας άλλος θησαυρός είναι τα μανιτάρια, και κυρίως η τρούφα. Είναι κοινό μυστικό ότι οι Ιταλοί συλλέγουν τις τρούφες μας χωρίς άδεια και στη συνέχεια τις μεταφέρουν λαθραία στην Ιταλία, όπου τις πιστοποιούν και τις εξάγουν σε όλο τον κόσμο, σε υψηλές τιμές.

• Τουρισμός: Η ποικιλομορφία του τοπίου, η ποικιλία χλωρίδας και πανίδας και το εξαιρετικό κλίμα, αποτελούν μερικά από τα ασύγκριτα πλεονεκτήματα των ελληνικών βουνών. Αν λάβουμε επίσης υπόψη ότι μπορούμε να απολαμβάνουμε αλπικό ταμείο και λίγα χιλιόμετρα μακρύτερα να κολυμπήσουμε σε μια παρθένα παραλία, τότε μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε ότι αυτά τα εγκαταλειμμένα βουνά έχουν ισχυρά πλεονεκτήματα έναντι της Ελβετίας ή της Αυστρίας. Σε αυτά τα δυνατά σημεία, πρέπει να προσθέσουμε τη μοναδική Μυθολογία και τα μνημεία κάθε ελληνικής γωνιάς.

• Τέλος υπάρχουν άριστες συνθήκες για θεματικό τουρισμό:

o Ποδηλατικός τουρισμός

o Πεζοπορία

o Θρησκευτικός τουρισμός

• Πληροφορική: Οι αρχές της Ιαπωνίας έχουν δώσει ισχυρή ώθηση στα εγκαταλελειμμένα χωριά τους προσφέροντας κίνητρα στις εταιρείες λογισμικού να ιδρύσουν παραγωγικές μονάδες σε μικρά χωριά. Πρόκειται για ιδανική δραστηριότητα, αφού δεν απαιτεί οδικές ή σιδηροδρομικές μεταφορές πρώτων υλών ή προϊόντων. Επίσης, τα ήρεμα χωριά μας είναι εξαιρετική και φθηνή λύση για ψηφιακούς νομάδες. 

• Εκπαίδευση προσφύγων/μεταναστών: Στην ομάδα μελέτης αυτού του άρθρου διαθέτουμε ήδη σχετικό πρόγραμμα πιστοποιημένο από τον ΟΗΕ, το οποίο περιλαμβάνει 6μηνη εκπαίδευση για κάθε αλλοδαπό που ζητά να εργαστεί στην Ε.Ε. Το πρόγραμμα αυτό προσφέρει εκμάθηση δύο ευρωπαϊκών γλωσσών (ελληνική και άλλη μία), εκμάθηση ευρωπαϊκών και ελληνικών θεσμών και πιστοποίηση επαγγελματικών δεξιοτήτων, ειδικά για άτομα που έχασαν τα πιστοποιητικά σπουδών τους κατά τη μετανάστευση.

Η γεωμορφολογκή ποικιλότητα που προαναφέραμε εμποδίζει τη δημιουργία ενός γενικού επιχειρηματικού σχεδίου εφαρμόσιμου σε όλη την επικράτεια. Κάθε οικισμός χρειάζεται διαφορετική SWOT ανάλυση. Δραστηριότητες που παρουσιάζουν κέρδος σε μια περίπτωση ενδέχεται να είναι ανεφάρμοστες σε μια άλλη.

Υπάρχει όμως κάτι κοινό: Δεν υπάρχει κανένα σημείο της εγκαταλειμμένης Ελλάδας χωρίς κρυμμένες χρυσές ευκαιρίες. 

ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ

Η αναβίωση οποιουδήποτε οικισμού, ακόμα και του πιο μικρού χωριού, απαιτεί σοβαρούς οικονομικούς πόρους. Δεν προτείνουμε μία βραχυχρόνια κερδοσκοπία, αλλά μία μακροχρόνια επένδυση χαμηλού ρίσκου με μεγάλες και σταθερές αποδόσεις.

Δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς τη στήριξη του κεντρικού κράτους και των τοπικών αρχών.

Χρειαζόμαστε επίσης ευρωπαϊκή υποστήριξη. Η πολιτική συνοχής δίνει ιδιαίτερη προσοχή στις ευρωπαϊκές περιφέρειες που αντιμετωπίζουν σοβαρές και μόνιμες γεωγραφικές ή δημογραφικές προκλήσεις, όπως ορεινές περιοχές, νησιά και αραιοκατοικημένες περιοχές.

Επιπλέον, ο ΟΗΕ παρέχει πόρους για την εκπαίδευση και την ένταξη των προσφύγων και των μεταναστών.

Θα πρέπει να διερευνηθούν όλοι οι παραπάνω πόροι και να αξιοποιηθεί κάθε δυνατότητα και ευκαιρία.

Ωστόσο, στο παρελθόν, πολλοί πόροι έχουν διοχετευθεί σε παρόμοια έργα χωρίς να αντιστραφεί η τάση για περαιτέρω εγκατάλειψη.

Η κύρια διαφορά μεταξύ των προηγούμενων προσπαθειών και της νέας μας πρότασης είναι ότι ο πρώτος μας στόχος είναι η διασφάλιση οικονομικής, περιβαλλοντικής και κοινωνικής βιωσιμότητας.

Μια οικονομική δραστηριότητα, που βασίζεται σε ευρωπαϊκούς ή εθνικούς πόρους, θα μπορούσε να προσελκύσει ορισμένους ανθρώπους να εργαστούν, αλλά όταν τελειώσουν οι πόροι, η οικονομική δραστηριότητα σταματά ή μετακομίζει σε ευνοϊκότερα περιβάλλοντα.

Αντιθέτως μία βιώσιμη επενδυτική πρόταση πρέπει να βασίζεται σε μία ικανοποιητική απόδοση των επενδύσεων και σε μία διαχρονική ευημερία των ανθρώπων

Φυσικά, για να σπάσει ο φαύλος κύκλος που προαναφέραμε, χρειάζεται κάποια αρχική χρηματοδότηση και κρατική στήριξη, αλλά σε δεύτερο χρόνο αυτή η χρηματοδότηση θα πρέπει να έχει μία ελκυστική απόδοση.

ΠΩΣ ΠΡΟΣΜΕΤΡΑΤΑΙ Η ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΗ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ;

Το βασικό ερώτημα που πρέπει να απαντήσουμε είναι:

«Αν αυτό το χωριό δεν είχε εγκαταλειφθεί μετά τον πόλεμο, και σήμερα είχε πληθυσμό άνω των 1000 κατοίκων, θα ήταν μια βιώσιμη κοινότητα; Θα μπορούσε να παράγει ανταγωνιστικά προϊόντα; Θα μπορούσε να είναι ένας ελκυστικός προορισμός; Εάν κάνουμε μια SWOT ανάλυση αυτής της κοινότητας, μπορούμε να προβλέψουμε θετικές προοπτικές;»

Κανείς δεν πρέπει να αποκλείσει μία αρνητική απάντηση στο παραπάνω ερώτημα. Η παρακμή κάποιων περιοχών είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Περιοχές, για οικονομικούς και περιβαλλοντικούς λόγους, πιθανώς δεν είναι πλέον σε θέση να υποστηρίξουν τον πληθυσμό που είχαν πριν από 100 χρόνια. 

Ωστόσο συχνά οι οικονομοτεχνικές μελέτες οδηγούν σε λαθεμένα συμπεράσματα επειδή λαμβάνουν ως δεδομένη την καθοριστική παράμετρο της ΚΑΠ. Η ΚΑΠ έχει αποδειχθεί το σημαντικότερο εργαλείο για την προστασία και την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής γεωργίας. Ωστόσο συχνά προκαλεί στρεβλώσεις όπως η στήριξη κοινωνικών ομάδων, που επιβιώνουν χάρη στις επιδοτήσεις της ΚΑΠ,  χωρίς ουσιαστική παραγωγική δραστηριότητα. Ακόμη χειρότερα, οι επιδοτήσεις στρεβλώνουν τις συνθήκες αγοράς: Διευκολύνουν την αθέμιτη κερδοσκοπία πολυεθνικών που πολλαπλασιάζουν το κόστος πρώτων υλών στην ευρωπαϊκή αγορά, πουλώντας ταυτόχρονα τα ίδια προϊόντα πολύ φθηνότερα σε παραγωγούς τρίτων χωρών. Έτσι καθίσταται αδύνατη μία βιώσιμη παραγωγική δραστηριότητα χωρίς τις ευρωπαϊκές ενισχύσεις. 

Επομένως μια μελέτη οφείλει να αξιολογήσει την οικονομική και κοινωνική βιωσιμότητα αξιολογώντας τις δυνατότητες των τοπικών πόρων. 

Εάν η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα είναι καταφατική, τότε θα είναι εύκολο να υποστηρίξουμε την αναβίωση με χρηματοοικονομικά εργαλεία όπως το Agrofund όπως περιγράφεται παρακάτω. 

Συμπερασματικά, οι ευρωπαϊκές ενισχύσεις και οι δημόσιες επενδύσεις είναι απαραίτητα εργαλεία για μία καλή εκκίνηση, αλλά σε βάθος χρόνου δεν είναι συνετό να λαμβάνονται υπ' όψιν σε μία οικονομοτεχνική μελέτη. 

ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΕΝΟΣ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΕΠΕΝΔΥΤΙΚΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ

Ο βασικός πολλαπλασιαστής που θα καταστήσει ένα τέτοιο ταμείο ελκυστικό είναι η αξία της γης. Είναι η ίδια ακριβώς η τραγική εγκατάλειψη που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μοχλός ανάπτυξης. Ιδού κάποια ενδεικτικά δεδομένα:

Η παρούσα αξία της γεωργικής γης στις εγκαταλελειμμένες περιοχές είναι μικρότερη από 5000 €/εκτάριο. Εάν καλλιεργηθεί αυτή η γη, είναι εύκολο να επιτευχθεί κύκλος εργασιών περίπου 2000€/εκτάριο. Στις σύγχρονες μονάδες ο τζίρος ανεβαίνει έως και 17000€/εκτάριο. Αυτός είναι ο μέσος κύκλος εργασιών στην Ολλανδία, αλλά στην Κρήτη, έχουμε αγροκτήματα με τζίρο άνω των 50.000 €/εκτάριο. Οι Ισραηλινοί στο επιδόρπιο πραγματοποιούν τζίρο περίπου 12.000€/εκτάριο.

Σε μία μετριοπαθή εκτίμηση μπορούμε να υπολογίσουμε έναν μέσο τζίρο 5000€/εκτάριο και κέρδος 2000€/εκτάριο.

Ποια θα είναι η αξία αυτής της γης μετά την ανάπτυξή της; Μια κανονική πρόβλεψη P/E για τη γη θα μπορούσε να είναι περίπου 20 και αυτό το γεγονός ανεβάζει την αξία της εκμεταλλευόμενης γης στα 40.000 €/εκτάριο.

Λαμβάνοντας υπόψη τους παραπάνω αριθμούς, ένα χρηματοοικονομικό ταμείο που κατέχει εγκαταλελειμμένη έκταση συνολικής επιφάνειας 5000 εκταρίων, θα πρέπει να έχει αρχική αξία περίπου 250 εκατ. €. Αλλά εάν αυτή η γη αξιοποιηθεί βιώσιμα, η αξία της μετά από 3-4 χρόνια καλλιέργειας θα είναι περίπου 2 δις €.

Αυτή η τεράστια μόχλευση δεν είναι μαγική. Βασίζεται στο σημερινό τραγικό γεγονός ότι η αξία της γης σε αυτές τις περιοχές είναι σχεδόν μηδενική. Υποδεικνύει τη σημερινή εικόνα εγκατάλειψης. Αλλά οικονομικά αυτό δείχνει επίσης έναν δρόμο στρωμένο με ευκαιρίες.

Αυτό το παράδειγμα αφορά τη γη. Αλλά και οι τιμές/αξίες των κτιρίων στα εγκαταλελειμμένα χωριά είναι στο ίδιο χαμηλό επίπεδο προσφέροντας ιδανικές ευκαιρίες.

Ωστόσο, τα πλεονεκτήματα ενός χρηματοοικονομικού ταμείου δεν περιορίζονται στη μόχλευση των αξιών.

Ένα ταμείο που διαθέτει 1000 στρέμματα ελαιόλαδα έχει μέτρια κέρδη 2000 €/εκτάριο. Είναι εύκολο να απευθυνθεί σε ένα hedge fund και να δημιουργήσει ένα SWAP με βάση τα κέρδη των επόμενων 20 ετών. Και με αυτή την ανταλλαγή το Agrofund θα μπορούσε να χρηματοδοτήσει την ανακαίνιση κτιρίων και άλλες υποδομές που έχουν πρόσθετα κέρδη. Με τη σειρά του το Hedge Fund, εάν έχει προεκτιμήσει ορθά τις προοπτικές ελαιοκομίας την επόμενη 20ετία, μπορεί να βρεθεί ωφελημένο. Πρόκειται για μία win-win ανταλλαγή, με το Agrofund να εξασφαλίζει σημερινή ρευστότητα για να επενδύσει σε νέες εγκαταλειμμένες υποτιμημένες αξίες, ενώ το Hedge Fund αποκτά έναν τίτλο με ευνοϊκές προοπτικές.

Ένα AGROFUND δίνει τη δυνατότητα σε έναν αλλοδαπό να επενδύσει στην ελληνική γεωργία, χωρίς να έχει την υποχρέωση να ελέγχει την καλή διαχείριση κάθε δραστηριότητας (αγρόκτημα, ξενοδοχείο, tour operators κ.λπ.)

Δίνει επίσης τη δυνατότητα σε ιδιοκτήτες γης ή κτιρίων να συνεισφέρουν με τα ακίνητά τους στο Ταμείο και να γίνουν εταίροι στο αναπτυξιακό έργο.

Από την άλλη πλευρά, η αναπτυξιακή εταιρία, χάρη σε αυτό το ταμείο, παντρεύει διεθνή επενδυτικά κεφάλαια και τοπικούς πόρους. Γι' αυτό και παραπάνω αναφέραμε τη σημασία της συμμετοχής στο Ταμείο, όχι μόνο των διεθνών επενδυτών, αλλά κυρίως των ντόπιων που έχουν όνειρο για την ανάπτυξη της πατρίδας τους. Μια πιθανή καιρική καταστροφή θα μπορούσε να απειλήσει μία παραγωγική μονάδα που στηρίχθηκε σε δανειακό χρήμα. Αλλά μία εταιρία που στήριξε την ανάπτυξη της σε ένα FUND, μπορεί να αντιμετωπίσει «τις βροχερές μέρες» και τις ακραίες καιρικές συνθήκες λόγω της κλιματικής κρίσης, με ανθεκτικότητα και σταθερότητα.

Επιπλέον, τα ιδρύματα που εγγυώνται το ΤΑΜΕΙΟ έχουν την τεχνογνωσία να διερευνήσουν τη βιωσιμότητα οποιασδήποτε νέας οικονομικής πρότασης και ως εκ τούτου λειτουργούν και ως θεματοφύλακες της δραστηριότητας. 

 

Με την πρόταση αυτή δεν «ανακαλύπτουμε την Αμερική». Εδώ και αιώνες η παγκόσμια οικονομική δραστηριότητα δεν στηρίζεται σε δανεισμό, αλλά κυρίως σε επενδυτικά προϊόντα. Γιατί άραγε οι μεγαλύτερες πολυεθνικές, εισάγουν τις μετοχές τους στα χρηματιστήρια; Δεν αντλούν έτσι κεφάλαια από επενδυτές και όχι από δανειστές;

Γιατί ο ελληνικός πρωτογενής τομέας να αποτελεί εξαίρεση και να ζει διαρκώς με τον βρόχο ενός απεχθούς δανεισμού; Γιατί να μην εκμεταλλευτεί την σημερινή δραματικά χαμηλή αξία γης και ακινήτων, που θα πολλαπλασιαστεί μόλις ξεκινήσει κάποια βιώσιμη παραγωγική δραστηριότητα;

ΕΧΕΙ Ο ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΛΚΥΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ;

 

Σε όλη την παραπάνω παρουσίαση, αφήσαμε ασχολίαστο το γιατί η ελληνική ύπαιθρος μπορεί να έχει ελκυστικές αποδόσεις. 

Γιατί κάποιοι να αφιερώσουν αρχικό χρόνο και χρήμα για να διερευνήσουν τις προοπτικές μίας αναπτυξιακής προσπάθειας;

Ποιος εξασφαλίζει ότι εάν γίνει η αναγκαία αρχική έρευνα, θα βρεθούν περιοχές με ικανοποιητικές προοπτικές;

Για να αναφέρουμε κάτι φαιδρό, θα είχε λογική να αρχίσει κάποιος να ψάχνει στα βουνά μας για ...χρυσάφι; Να κάνει δοκιμαστικές γεωτρήσεις και εν τέλει αφού έχει δαπανήσει αρκετά χρήματα και χρόνο να αποδειχθεί ότι όσο χρυσάφι έκρυβαν τα βουνά μας, ήδη έχει εξορυχτεί αρκετούς αιώνες νωρίτερα; Θα είχε λογική μία τέτοια έρευνα ένα  δεν υπήρχαν αρχικές ισχυρές ενδείξεις ύπαρξης χρυσοφόρου φλέβας;

Η απάντηση στο παραπάνω κρίσιμο ερώτημα είναι ότι ο πρωτογενής τομέας είναι όντως μία χρυσοφόρα ανεκμετάλλευτη φλέβα σε πολλά μελλοντικά σενάρια:

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΟΜΑΛΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Σε αυτό το σενάριο είναι αναπόφευκτο η παγκόσμια ζήτηση τροφίμων να πολλαπλασιάζεται. Η ανεξέλεγκτη αποψίλωση τροπικών δασών για να αυξηθεί η γεωργική γη είναι μοιραίο να επιβραδυνθεί ή και να σταματήσει εάν δεν θέλουμε να βιώσουμε κλιματικό Αρμαγεδδώνα. Είναι λοιπόν εξίσου αναπόφευκτο να αυξάνεται η ζήτηση υφιστάμενων γεωργικών γαιών, ιδιαίτερα στην Ευρώπη. 

Αυτή η αύξηση θα είναι εκθετική για υγιεινά τρόφιμα υψηλής διατροφικής αξίας για δύο λόγους:

• Η παγκόσμια μεσαία τάξη αυξάνεται ταχύτερα από την αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού και ζητά προϊόντα υψηλής ποιότητας.
• Είναι ταχεία η διάδοση της γνώσης ότι η κακή διατροφή έχει γίνει πλέον η σοβαρότερη απειλή για πρόωρο θάνατο. 

Η ελληνική ύπαιθρος είναι ένα εξαιρετικό πεδίο παραγωγής brands  ασυναγώνιστης ποιότητας

 

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΚΡΙΣΗΣ

 

Σε συνθήκες κρίσης ένας από τους ελάχιστους επιχειρηματικούς τομείς που δεν καταρρέουν είναι η παραγωγή τροφίμων. Γεωργικές εκτάσεις σε περιοχές με μειωμένη αστάθεια θα παραμένουν ελκυστικές για οικονομική δραστηριότητα.

 

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Ένα τεράστιο μέρος της Ελλάδας έχει ερημωθεί βίαια μετά τον εμφύλιο πόλεμο.

Αυτή η εγκατάλειψη οδήγησε σε έναν φαύλο κύκλο: Η εγκατάλειψη προκάλεσε οικονομική και κοινωνική οπισθοδρόμηση και η οπισθοδρόμηση προκάλεσε περαιτέρω εγκατάλειψη.

Το γεγονός ότι πάνω από το 60% της ελληνικής γης συνεισφέρει λιγότερο από το 3% του ΑΕΠ προκαλεί σοβαρές αρνητικές συνέπειες που καθιστούν την ελληνική οικονομία ευάλωτη.

Αυτή η εγκατάλειψη έχει επίσης σοβαρές κοινωνικές συνέπειες που τροφοδοτούν τον πελατειακό χαρακτήρα και τη διαφθορά.

Ως εκ τούτου, η αναβίωση των εγκαταλελειμμένων περιοχών αποτελεί επείγουσα και κρίσιμη προτεραιότητα.

Τα καλά νέα είναι ότι αυτή η αναβίωση θα μπορούσε επίσης να είναι μια μεγάλη οικονομική ευκαιρία και ένα πολύ ενδιαφέρον πεδίο μακροπρόθεσμων επενδύσεων με υψηλές αποδόσεις.

 

---

[i] Μένιου Χαραλαμπίδη «Οι Δοσίλογοι»

[ii] (Mc Kinsey: Η Ελλάδα 10 χρόνια μπροστά)